Tṛtīyaḥ sargaḥ
Technical Details
tṛtīyaḥ sargaḥ
dauhṛdaliṅgādhānam
athodayaṃ śākyamahīpatīnāmānandamālījanalocanānām|
āśvāsanaṃ sajjanamānasānāmādhatta sā dauhṛdaliṅgamāryā||1||
vivardhamānena ca madhyamena śyāmāyamānena ca cūcukena|
garbhodayo'bhūdalasekṣaṇāyāstasyāḥ sakhonāmanumānagamyaḥ||2||
mahāmunīnāmapi mānanīye garbhatvamātasthuṣi bodhisattve|
madhyastadīyo manaso'pi sūkṣmaḥ priyādiva sphītataro babhūva||3||
yathā yathā vṛddhimavāpa tasyā madhyaṃ mahiṣyā mahanīyamūrtteḥ|
tathā tathā vṛddhimavāpa gātramaputratāśokakṛśasya bharttuḥ||4||
stanadvayasyāgramabhūd vivarṇaṃ sākaṃ sapatnīvadanena tasyāḥ|
kiñcānanaṃ garbhabharālasāyāḥ kīrttyā samaṃ pāṇḍuramāsa bharttuḥ||5||
antargatasyādbhutavikramasya viśvatrayīvismayanīyamūrtte|
pratāpavahneriva dhūpajālaistasyāḥ stanaḥ śyāmamukho babhūva||6||
tasyāḥ stanadvandvamaninditāṅgyāḥ śyāmaṃ śikhāyāmavaśeṣapāṇḍu|
taṭābhighātāhitapaṅkamudrāmādhatta nāgādhipakumbhalakṣmīm||7||
vṛddhā vitenurvividhauṣadhībhiḥ putrasya rakṣāmudarasthitasya|
saiva smaropadravapīḍitānāṃ babhūva rakṣā bhuvanatrayāṇām||8||
puṇye muhūrte puṃruhūtalakṣmīḥ kulānurūpaṃ gurugarbhavatyāḥ|
yathākramaṃ puṃsavanādi kṛtyaṃ nirvartayāmāsa nṛpo mahiṣyāḥ||9||
prabhātaveleva sahasrabhānuṃ pradoṣalakṣmīriva śītaraśmim|
bhadre muhūrte nṛpadharmapatnī prāsūta putraṃ bhuvanaikanetram||10||
tatrāntare tāmarasairudārairudañcitairañcitapañcavarṇaiḥ|
sañchāditā tasya vihārahetoḥ kṛtopahāreva babhūva pṛthvī||11||
śākhāsu śākhāsu samudbhavadbhivicitrapatraiḥ śatapatrajātaiḥ|
cakāśire tasya vilokanāya sañjātanetrā iva śākhino'pi||12||
asmākamutpattirivātra bhūmau buddhāṅkurāṇāmapi durlabheti|
sandarśanāyeva śarīrabhājāṃ nālīkamāsīnnabhasaḥ sthale'pi||13||
asyopadeśādakhilo'pi satyaṃ nirvāṇamabhyeṣyati jīvalokaḥ|
kimasmadabhyujjvalanairatīva nirvāṇamīyurnirayāgnayo'pi||14||
mahātmanastasya mahīdhrapātagurūṇi pādākramaṇāni soḍhum|
apārayantīva bhṛśaṃ cakampe viśvambharā viślathaśailabandhā||15||
tālapramāṇāḥ sahasā dharitrīṃ bhittvā samuttasthurudapravāhāḥ||
puṇyātmanastasya namaskriyārthaṃ bhujaṅgalokā iva śeṣavaśyāḥ||16||
amuṣya sarvatra vitāyamānairākāśaṅgāsalilāvadātaiḥ|
yaśaḥpravāhairiva lipyamānā diśaḥ samastāḥ viśadībabhūvuḥ||17||
‘jātaḥ pṛthivyāmadhipo munīnām’ iti bruvāṇā iva viṣṭapānām|
maṅgalyaśaṅkhānakamardalādyavādyaprabhedāḥ svayameva reṇuḥ||18||
mahānubhāvasya mahābhiṣekasambhāvanāṃ kartumiva pravṛttāḥ|
vyatītya velāṃ sakalāḥ samudrāḥ pracelurabhyucchritavīcihasyāḥ||19||
cacāla meroracalābhidhānaṃ caskhāla sindhorlavaṇodavārtā|
ākhyā sravantītyagalatsravantyāsthireti bhūmerabhidhā vyaraṃsīt||20||
vavarṣa varṣāsamayaṃ vināpi valāhako vāridhidhīraghoṣaḥ|
āścaryakarmāṇi babhūvuritthaṃ jāte satāmagrasare kumāre||21||
āsphālitānekamṛdaṅgaghoṣavācālitāśāntadarīmukhāṇām|
ānandanṛttabhramighūrṇamānavasundharāndolitabhūdharāṇām||22||
anyonyasammardaviśīrṇahāramuktāvalītārakitasthalīnām|
prakṣiptapiṣṭātakapāṃsumuṣṭiśṛṅgāritāśeṣadigantarāṇām||23||
parasparākṣiptavibhūṣaṇānāṃ paryastacūḍāmaṇiśekharāṇām|
ekālayasyeva jagattrayāṇāṃ babhūva tajjanmamahotsavaśrīḥ||24||
pratyagragarbhacchavipāṭalena sutena mātā sutarāṃ cakāśe|
navyodayālohitavigraheṇa veleva bālena sudhākareṇa||25||
prataptacāmīkarabhāsvareṇa prasarpatā tasya śarīrabhāsā|
prasūtikāgarbhagṛhapradīpāḥ pratyūṣatārāpratimā babhūvuḥ||26||
atyadbhutāmātmajajanmavārtāṃ śrṛṇvan sa śuddhāntajanānnarendraḥ|
ānandamūrcchākulacittavṛttiḥ kartavyamūḍhaḥ stimito babhūva||27||
padārthametatpriyadānayogyamadṛṣṭavān sa triṣu viṣṭapeṣu|
sarvasvadānena tathāpi rājā sambhāvayāmāsa tamatyudāraḥ||28||
bhadre muhūrte sa patiḥ prajānāṃ dadarśa devyāḥ stimitāyatākṣaḥ|
kumāramutsaṅgatale śayānaṃ taṭe taṭinyā iva haṃsaśāvam||29||
aśrāntatṛṣṇena vilocanena mukhendumāsvādayataḥ svasūnoḥ|
āsīt pituḥ kaṇṭakitāṅgayaṣṭerānandabāṣpaprasaro nirodhaḥ||30||
stanandhayasyānanacandrabimbamamandasaundaryasudhānidhānam|
nipīya netrāñjalinā nitāntaṃ nṛpādhipo nirvṛtimāsasāda||31||
sa jātakarmādikamatyudāraṃ sūnoḥ samāpayya purohitena|
'siddhārtha' ityasya jagatpraśasyāmananyayogyāmakarodabhikhyām||32||
navāmbuvāhena nabhaḥsthalīva navyena tārāpatinā niśeva|
mṛgendraśāvena mahāṭavīva vibhūṣitā santatirāsa tena||33||
avyaktavarṇābhiramuṣya vāgbhiryathā nṛpaḥ prītamanā babhūva|
tathā na gānairapi gāyakānāṃ mahākavīnāmapi vāgvilāsaiḥ||34||
nisargasaurabhyanitāntahṛdyaṃ tasyānanaṃ tādṛśasaukumāryam|
babhūva sāmānyamayātayāmaṃ līlābjamantaḥpurasundarīṇām||35||
mano'bhirāmairmaṇikiṅkaṇīnāṃ māturmudaṃ māṃsalayanninādaiḥ|
ātmīyabimbānunayābhimānaścikrīḍa sūnurmaṇimedinīṣu||36||
ātanvatā pāṃsuvihāramāptairamātyaputraiḥ saha bālakena|
saṃgrāmabhūdhūliṣu bhāvinīṣu svairaṃ vihartuṃ vihiteva yogyā||37||
sa dhīramantaḥpurasiṃhaśāvaiḥ saṃkrīḍamānaḥ saha rājasūnuḥ|
atyadbhutasyātmaparākramasya śikṣāmivaiṣāṃ ciramanvatiṣṭhat||38||
anupravṛttānmaṇighaṇṭikānāmārāvaharṣād gṛharājahaṃsān|
tatāṭa pādena tadīyarājaśabdāsahiṣṇuḥ kila tān kumāraḥ||39||
nakhāṃkuśāghātavidhūtamūrdhā mukhāravaprasrutavṛṃhitaśrīḥ|
maṅgalyanirvṛttamadāmburekho bālo vitene madahastilīlām||40||
abhyullasaccampakadāmadīptirālokasambhāvitajīvalokaḥ|
sa dārako dīpa iva pradīptaḥ śokāndhakāraṃ vinināya pitroḥ||41||
kṛtopavītaṃ galitātibālyaṃ samastavidyāpariśīlanāya|
tamarpayāmāsa kumāravaryamācāryahasteṣu patiḥ pṛthivyāḥ||42||
sa deśikendrairupadiśyamānā vidyāḥ samastāḥ sakalāḥ kalāśca|
jagrāha medhāvitayā'cireṇa varṣāghano vārinidheravāpa||43||
ananyasāmānyadhiyaṃ kumāramāsādya vidyāḥ sutarāṃ virejuḥ|
śaratprasannaṃ gaganāvakāśaṃ tārādhipasyeva mayūkhamālāḥ||44||
nitāntamānandayatā prajānāṃ manāṃsi sadyo haratā tamāṃsi|
candrodayeneva mahāsamudraḥ śākyānvayastena samullalāsa||45||
prabheva bhānoḥ pratibheva sūreḥ śikheva dīpasya dayeva sādhoḥ|
jyotsneva candrasya sudheva sindhostasyoditā''sīnnavayauvanaśrīḥ||46||
āropya tāruṇyaviśeṣaśāṇaṃ rauṣāṇitānīva manobhavena|
aṅgānyabhivyañjitalakṣaṇāni vibhaktasandhīni babhūvurasya||47||
tasyāṃdhriyugmaṃ sahajābhirūpyaṃ rekhāsahasrārarathāṅgacihnam|
navyāni nālīkavanāni nūnaṃ nakhaprabhacandrikayā jahāsa||48||
valitrayālaṃkṛtidarśanīyavilagnabhāgo narapālasūnuḥ|
manthācalo vāsukibhogaveṣṭaḥ lekhollasanmadhya ivāluloke||49||
guṇaiḥ samastai saha rājasūnornitambabimvaḥ prathimānamāpa|
doṣairaśeṣaiḥ samameva tasya madhyapradeśaḥ kṛśatāmayāsīt||50||
nābhihradastasya narendrasūno romāvalīketananīlayaṣṭim|
nikhātukāmena manobhāvena nirvartito garta ivābabhāse||51||
śriyaḥ sarojāntaraduḥsthitāyā viśṛṅkhalaṃ dātumivāvakāśam|
puṇyātmanastasya bhujāntarāalaṃ babhūva vindhyādriśilāviśālam||52||
śūrasya tasya kṣitipālasūnorvṛkṣaḥkavāṭe sati vajrasāre|
cakruḥ kavāṭaṃ sadaneṣu sattvā vibhūṣaṇārthaṃ na tu rakṣaṇārtham||53||
bhujo bhujaṅgādhipabhogadīrghastasya prajāpālanapaṇḍitasya|
akṣepaṇīyaḥ pratibhūpatīnāṃ trailokyarakṣāparigho babhūva||54||
rekhābhiratyantaparisphuṭābhistatkandharā bandhurasanniveśā|
gāḍhādarāliṅgitakāntilakṣmīkeyūramudrābhirivāvababhāse||55||
mugdhasya tasyāsa mukhāmbujasya mahotpalasyāpi mahān viśeṣaḥ|
vāṇimalolāṃ vahati sma pūrvaṃ svabhāvalolāmitaratu lakṣmīm||56||
vāṇyā vareṇyasya mukhe vasantyā mañjīraśiñjānamivāsa sūktam|
nakhaprabheva smitacandrikā''sīnmuktākṣamāleva ca dantapaṃktiḥ||57||
tadānanāmbhoruhakāntilakṣmyāstadgaṇḍabhittirmaṇidarpaṇaśrīḥ|
tatkarṇapāśaśca vilāsaḍolā tadīkṣaṇaṃ vibhramadīrdhikā''sīt||58||
bhrūvallarī tasya manojñamūrttestārāṃśulīḍhobhayakoṭibhāgā|
kodaṇḍalīleva vijitya mārādātmīkṛtāropitabhṛṅgamauvī||59||
prasannamūrṇāvalayābhirāmaṃ jyotirmayaṃ tasya mukhārabindam|
bhūyiṣṭhamantargatacandralekhāṃ bālārkabimbaśriyamātatāna||60||
ūrṇābhirāmā narapālasūnorniṭālabhūmirnitarāṃ cakāśe|
vaprakriyābhagnanilīnadantidantāṃkurā meruśilātaṭīva||61||
vināṅgarāgeṇa vināṅgadena vināvataṃsena vinā srajā'piu|
āviṣkṛtāsecanakālamāsīdaṅgaḥ tadīyaṃ navayauvanena||62||
ānandayitrī hariṇekṣaṇānāmaduṣṭipūrvā puruṣāntareṣu|
nirvyājabhūṣā nikhilāṅgayaṣṭestasyoditāsīt samudāyaśobhā||63||
viśvambharāvalayadhāraṇayogyabāhoḥ
sūnornṛpaḥ surapatipratimasvabhāvaḥ|
māṇikyakumbhabharitairmaṇimantrapūtai-
stīrthaiścakāra yuvarājapadābhiṣekam||64||
iti buddhaghoṣaviracite padyacūḍāmaṇināmni mahākāvye tṛtīyaḥ sargaḥ||